ملا غلامرضا قمى

«آیت الله ملا غلامرضا قمى» معروف به «حاج آخوند» (۱۳۳۲-۱۲۵۵ ق)، از فقها و علماى بزرگ شیعه در قرن چهاردهم قمرى و از شاگردان شیخ انصارى و میرزای شیرازی بود. او در قم بر مسند تدریس، افتاء، وعظ و ارشاد و امامت جماعت تکیه زد و کتبی نیز تألیف نمود. کتاب «قلائد الفرائد» از معروفترین آثار اوست.

ولادت

تاریخ تولد ملا غلامرضا قمى فرزند رجبعلی، به خوبى روشن نیست، اما از آنجا که وى قریب السن و یا همسن مرحوم آیت الله حاج سید صادق قمى - یار دیرین و هم‌مباحثه خویش - بوده و تاریخ ولادت او، ۱۲۵۵ ق. بوده است. شاید سال تولد «حاج آخوند» نیز حدود ۱۲۵۵ ق. باشد.

تحصیل و استادان

ملا غلامرضا قمى پس از آموختن مقدمات علوم دینى در قم و تهران و اصفهان نزد مرحوم علامه شیخ على نورى فلسفه را به مدت چهار سال بیاموخت، و در سال ۱۲۷۹ ق، به همراه دوست دیرین و هم‌مباحثه اش آیت الله سید صادق قمی، رهسپار نجف اشرف گردید و به مدت دو سال از درس‌هاى فقه و اصول استاد الفقهاء والمجتهدین شیخ انصارى بهره برد. این دو سال در پرورش شخصیت علمى و بارورى استعداد او نقش بسزایى داشت، زیرا آن چنان که از حاشیه‌‌اش بر رسائل شیخ برمى آید، وى در این مدت مبانى و گفتار شیخ اعظم را به خاطر سپرد و در جاى جاى کتاب به ذکر آن‌ها پرداخت.

پس از درگذشت شیخ انصارى در ۱۲۸۱ ق، وى با شرکت در حلقه درسى آیات عظام: میرزاى شیرازى و میرزا حبیب الله رشتى به تکمیل دانسته هاى خویش پرداخت. با مهاجرت میرزاى شیرازى به سامرا، او و هم‌بحثش حاج سید صادق ملازمت میرزا حبیب الله رشتى را برگزیدند و تا سال ۱۲۹۶ ق، به مدت ۱۶ سال از درس‌‌هاى فقه و اصول آن وارث دانش شیخ انصارى بهره بردند.

سپس در اواخر سال ۱۲۹۶ ق، به همراه دوستش رهسپار سامرا شد و دو سال نیز از درس آیت الله میرزاى شیرازى بهره برد و با مکتب فقهى سامرا نیز آشنا شد.

فعالیتهای علمی و اجتماعی

مرحوم حاج آخوند و حاج سید صادق قمی، در سال ۱۲۹۸ ق، به زادگاه خویش بازگشتند و بر مسند تدریس، افتاء، وعظ و ارشاد و امامت جماعت تکیه زدند. مردم حق‌شناس قم هم - که دو تن از بهترین دانش آموختگان نجف را در میان خویش مى دیدند - گرد آنان را گرفتند و به استفاده از محضرشان پرداختند.

آیت الله ملا غلامرضا قمی، سالیان فراوان در مسجد شریف امام حسن عسکری علیه‌السلام به تدریس علوم اهل بیت و اقامه جماعت و ارشاد مؤمنان پرداخت. از شمار شاگردان مرحوم حاج آخوند اطلاع دقیقى در دست نیست، اما مسلم آن است که فضلاء و طلاب حوزه علمیه قم نزد این استاد فقه و اصول به شاگردى پرداخته اند. برخى از آنان عبارتند از:

• آیت الله حاج سید محمود روحانى قمى (۱۳۰۷-۱۳۸۱ ق)؛ فرزند سید صادق قمى

• آیت الله حاج شیخ محمدجواد قمى (۱۲۹۵-۱۳۷۴ ق)؛ فرزند حاج آخوند

• آیت الله حاج شیخ عبدالهادى قمى (م ۱۳۸۵ ق)؛ فرزند حاج آخوند

• علامه شیخ محمدعلى ارجستانى کچوئى (م ۱۳۳۰ ق)؛ صاحب «انوار المشعشعین فى شرافة قم والقمیین»

• آیت الله حاج سید عباس رضوى مبرقعى (م ۱۳۳۵ ق).

آثار و تألیفات

آیت الله ملا غلامرضا قمى با اغتنام از فرصت‌ها علاوه بر تدریس منظم فقه و اصول، به تألیف کتابهاى علمى مى پرداخت. برخى از تألیفات ایشان عبارت است از:

1. قلائد الفرائد یا «قلائد العقیان على نحور الخُرّد الحسان»، این کتاب مشهورترین تألیفات ایشان و یکى از بهترین حاشیه هاى «فرائدالاصول» به شمار مى رود که در سال ۱۳۱۵ ق، در تهران به خط زیباى میرزا زین‌العابدین قمى و با تقریظ منظوم علامه ادیب حاج سید مهدى قمى به چاپ رسید.
2. قواعد الاصول، درباره دو مسئله مهم «اجتماع امر و نهى» و مسئله «ضد».
3. صلاة المسافر.
4. کتاب الصلاة.
5. کتاب القضاء.
6. کتاب الدیات.
7. کنوز الجواهر.

خصوصیات علمی و اخلاقى

شیخ آقا بزرگ تهرانى حاج آخوند را دانشمند محقق، فقیه متبحر، و از بزرگان با شرافت قم معرفی می کند. شیخ محمدحسین ناصرالشریعه هم مى نویسد: وى از علماى بزرگ و فقهاى سترگ قم است که در عصر خود، در اولین صف علماى این بلد بود. علاوه بر فضل ظاهر، قدس باطن نیز داشت. همچنین در شأن او گفته شده است: فقیه اصولى، زاهد متقى، محقق مدقق، جامع معقول و منقول و از اجله شاگردان شیخ بوده است.

مرحوم حاج آخوند عالمى متواضع و به دور از مظاهر تشخص و تعین بود، تنها به حل و فصل مشکلات دینى مردم و تدریس و تألیف و امامت جماعت مى پرداخت. آنقدر در چشم و دل مردم قم جاى گرفته بود که مردم تکه‌هایى از پیراهن او را براى گذاشتن در کفن خویش، ذخیره مى کردند و آن را مایه مباهات خود مى دانستند. زمانى گروهى از مردم قم براى زیارت عتبات عالیات به سامرا مشرف شدند و وجوهات شرعیه خود را به مرحوم میرزاى شیرازى تقدیم داشتند. اما میرزا از پذیرفتن آن‌ها سرباز زد و فرمود: مگر آقاى حاج آخوند در قم نیست که شما وجوهاتتان را به سامرا آورده اید؟ ببرید به ایشان بدهید.

از مظاهر فروتنى حاج آخوند آن که: روزى براى ایشان نامه اى آمده بود و در آن خطاب به «حجت الاسلام» شده بود. معظم‌له ناراحت شد و این عنوان را زائد بر شأن خود دانست و فرمود: حجت الاسلام فقط شیخ انصارى بود و بس. و هم از سر تواضع، اجازه عکسبردارى از خود را نمى داد و بدین دلیل، تصویرى از او در دست نیست.

فرزندان

مرحوم آیت الله ملا غلامرضا قمی به جز تألیفات و شاگردان خویش، از نعمت داشتن فرزندانى صالح، زاهد و عالم نیز برخوردار بود. آنان عبارتند از:

۱- آیت الله حاج شیخ محمدجواد مجتهد قمى (۱۲۹۵-۱۳۷۵ ق):

او مهتر و برتر فرزندان حاج آخوند بود و در درس آیات عظام: محقق خراسانى و سید محمدکاظم یزدى حاضر شد. او پس از وفات پدر بزرگوارش به تدریس، تألیف، وعظ و ارشاد پرداخت و تصدى امامت مسجد امام حسن عسکری علیه‌السلام را بر عهده گرفت. تألیفات گرانبهایش عبارتند از:

• الف) تقریرات درس فقه آیت الله سید محمدکاظم یزدى؛

• ب) تقریرات درس اصول آیت الله ملا محمدکاظم خراسانى؛

• ج) صراط المستقیم؛

• د) سعادت بشر: در اثبات نبوت عامه و خاصه؛

• ه) آیینه حق نما: در اثبات ولایت عامه و خاصه؛

• و) توحید قمى: در دو جلد به چاپ رسیده است.

• ز) کتاب کیمیاء: در اثبات معاد جسمانى که در سال ۱۳۶۴ ق به چاپ رسیده است.

• ح) یاقوت: رد بر مادیین و دهریون.

۲- مرحوم حجت الاسلام شیخ عبدالهادى حاج آخوند (م، ۱۳۸۵ ق).

۳- مرحوم حجت الاسلام شیخ محمد حاج آخوند (م، ۱۳۷۸ ق).

۴- مرحوم حجت الاسلام آقا حسین قمى (م، ۱۳۷۹ ق).

که هر سه از شاگردان حضرات آیات عظام: شیخ عبدالکریم حائرى یزدى، سید محمد حجت، سید محمدتقى خوانسارى و آیت الله بروجردى به شمار مى آیند.

وفات

سرانجام مرحوم حاج آخوند، پس از عمرى - قریب به ۷۵ سال - سرشار از خدمات دینى و اجتماعى، در ۱۶ ذی الحجه ۱۳۳۲ قمری بدرود حیات گفت و در ایوان آیینه حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شد.

به هنگام وفات، وصیت نمود تا جنازه اش همانند یکى از مردمان عادى و به دور از تشریفات تشییع شود، اما مرحوم حاج سید محمدباقر - تولیت آستانه مقدسه - فرمود: ما مقدارى از راه را به وصیت ایشان عمل مى کنیم و بعد از آن به صلاح‌دید خود تشییع مى نمائیم.

پانویس

منابع

• ناصرالدین انصارى قمى، ستارگان حرم، جلد ۶.